Η Αμοιβάδα και η Ελευθερία

Οι παλιοί ερμητικοί φιλόσοφοι έλεγαν «όπως πάνω έτσι και κάτω», θέλοντας να ωθήσουν τους συγχρόνους τους να εφαρμόσουν ένα συνθετικό τρόπο σκέψης και έκφρασης, θέλοντας με άλλα λόγια να τους υποδείξουν να παρατηρούν τον φυσικό κόσμο προκειμένου, και μέσω αναλογιών, να μάθουν να παρατηρούν τον εαυτό τους και το περιβάλλον τους.

Είναι παλιά αυτή η αρχή αλλά είναι πάντα εφαρμόσιμη, ακόμη περισσότερο σήμερα που το φυσικό περιβάλλον απομακρύνεται όλο και περισσότερο από τον μέσο κάτοικο των πόλεων.
Τέλος πάντων…
Την εισαγωγή αυτή την έκανα προκειμένου να δικαιολογήσω μια σύνδεση που διακρίνω μεταξύ της αμοιβάδας και της έννοιας της ελευθερίας, δύο έννοιες που φαίνονται κατ’ αρχήν τελείως άσχετες.
Και εξηγούμαι…
Όταν μια αμοιβάδα βρίσκεται σε περιβάλλον εχθρικό, συστέλλεται ενώ όταν το περιβάλλον είναι ευνοϊκό, τότε διαστέλλεται. Την αντίδραση αυτή, δηλαδή της συστολής σε εχθρικό περιβάλλον και της διαστολής σε οικείο και ευνοϊκό περιβάλλον την θεωρούμε πολύ φυσιολογική επειδή είναι οικεία και σε εμάς. Έχουμε παρατηρήσει πώς μαζευόμαστε όταν κρυώνουμε ή φοβόμαστε και πόσο ωραία απλωνόμαστε κάτω από τον ανοιξιάτικο ήλιο ή όταν νιώθουμε ευτυχισμένοι. Κι ας μην βιαστεί κανείς να συνδέσει τις δύο αυτές αντιδράσεις με τα αισθήματα της ζέστης ή του ψύχους. Τα αισθήματα αυτά δημιουργούν τα συναισθήματα της ευτυχίας ή της δυστυχίας, της χαράς ή του φόβου που υποχρεώνουν τον οργανισμό μας στις αντιδράσεις αυτές.
Τι σχέση έχουν όμως όλα τα παραπάνω με την ελευθερία ή, ακόμη περισσότερο, με τον φιλελευθερισμό;
Ας προσπαθήσουμε να αναπαραστήσουμε σχηματικά την συναισθηματική κατάσταση των ατόμων που βιώνουν την συστολή ή τη διαστολή αυτή:

Με άλλα λόγια, ο φόβος, η συστολή γεννιέται από την εχθρότητα και, όπως εύκολα συνέαγεται, γεννά την εχθρότητα. Επίσης, καθώς η συνολική συναισθηματική κατάσταση μιας κοινωνίας δεν είναι παρά η συνισταμένη των συναισθηματικών καταστάσεων των μελών της, με τον τρόπο αυτό γεννώνται οι φοβικές και εχθρικές κοινωνίες. Από την άλλη, η ασφάλεια, οδηγώντας στην διαστολή, οδηγεί σε συνεργατικές κοινωνίες, σε ευτυχισμένους και ελεύθερους ανθρώπους.
Κι όλα αυτά θα δούλευαν σαν καλοκουρδισμένο ρολόι αν ήμασταν αμοιβάδες, αν δεν είχαμε δηλαδή την ελεύθερη θέληση να διαμορφώνουμε την δική μας προσωπικότητα και το δικό μας περιβάλλον.
Αναρωτιέται λοιπόν κανείς: «γιατί, αφού η συστολή οδηγεί στην ασφάλεια, είναι απαραίτητα κακή. Γιατί είναι κακό να κλείσουμε τα σύνορά μας, να διώξουμε τους μετανάστες, τους αλλόθρησκους, τους ομοφυλόφιλους, και όλους τους υπόλοιπους διαφορετικούς που με κάνουν να αισθάνομαι ανασφαλής;»
Η απάντηση έχει να κάνει με το είδος των πολιτών, το είδος των ανθρώπων που θέλουμε να είμαστε.
Η προσωπικότητα έχει δύο χαρακτηριστικά: την ελευθερία της και την ισχύ της. Κι η μεν ελευθερία της εξαρτάται από το ελεύθερο ή μη περιβάλλον στο οποίο μεγάλωσε το άτομο, η δε ισχύς της εξαρτάται από την εμπειρία που το άτομο έχει αποκτήσει κατά τη διάρκεια της ζωής του.
Αν λοιπόν θέλουμε πολίτες ανελεύθερους και ανίσχυρους, εύκολα δηλαδή χειραγωγήσημους, τότε η καλλιέργεια της συστολής είναι η πιο κατάλληλη μέθοδος. Με τον τρόπο αυτό το άτομο ούτε το ελεύθερο περιβάλλον βιώνει, ούτε εμπειρία αποκτά. Αν όμως θέλουμε ελεύθερους και ισχυρούς πολίτες, τότε πρέπει να δημιουργήσουμε όλες εκείνες τις συνθήκες που θα επιτρέψουν σε κάθε προσωπικότητα να αναπτύσσεται ελεύθερα και να αποκτά εμπειρίες, γινόμενη έτσι ισχυρότερη κάθε φορά.
Και δεν είναι μόνο η προσωπικότητά μας που κερδίζει από ένα τέτοιο περιβάλλον:
Η επιχειρηματικότητα, όταν ξεφεύγει από την φοβική διάθεση των επιχειρηματιών, αναπτύσσει καινοτομικά προϊόντα, ανοίγεται σε νέες αγορές, διαθέτει επενδυτικά κεφάλαια σε νέες, ίσως ριψοκίνδυνες, αλλά πολλά υποσχόμενες επενδύσεις. Με τον τρόπο αυτό δημιουργεί νέο πλούτο στο κράτος, κατά συνέπεια καλύτερο περιβάλλον ανάπτυξης τόσο προσωπικής όσο και κοινωνικής.
Το ίδιο το κράτος, όταν δεν κρύβεται πίσω από φασματικούς εχθρούς αλλά αντίθετα αναπτύξει μια εξωτερική πολιτική διεθνούς εξωστρέφειας, αποκτά καλύτερες εξωτερικές σχέσεις, περισσότερους υποστηρικτές μεταξύ άλλων κρατών καθώς και των πολιτών τους και με τον τρόπο αυτό υπερασπίζεται αποτελεσματικότερα τα δίκαιά του.
Ένα υγιές, ελεύθερο άτομο λοιπόν υπερασπίζεται μια τέτοια πολιτική. Μια πολιτική όπου το κράτος δεν είναι ο μπαμπάς που μας προστατεύει από τους αληθινούς ή φανταστικούς εχθρούς μας (χωρίς να συζητήσουμε πόσους από αυτούς φτιάχνει το ίδιο). Μια πολιτική που εξασφαλίζει ένα ελεύθερο και υγιές περιβάλλον δράσης των πολιτών, ένα περιβάλλον όπου ο καθένας αναπτύσσει και χρησιμοποιεί τις δικές του ικανότητες χωρίς κόμπλεξ και κατεστημένα.
Έχει όμως μια μικρή απαίτηση από εμάς. Ζητά να είμαστε άνθρωποι, όχι αμοιβάδες!